Ważną rolę w kształtowaniu i pielęgnowaniu uczuć patriotycznych i w życiu Nowego Targu odegrało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. To najstarsze polskie towarzystwo sportowe zawiązało się we Lwowie w 1867 r. Na celu miało krzewienie kultury fizycznej, ale niemniej ważna była działalność wychowawcza i patriotyczna, prowadzona w oparciu o zasady karności, wytrwałości, braterstwa, równości, przywiązania do tradycji i historii ojczystej. Historia nowotarskiego „Sokoła” sięga roku 1892, kiedy to z inicjatywy dra Ernesta Geislera, adwokata krajowego, oraz Wiktora Kalmana, członka „Sokoła” samborskiego, i Janusza Mikiewicza z „Sokoła” stryjskiego odbyło się pierwsze spotkanie organizacyjne Towarzystwa. Statut zatwierdzono w kwietniu 1893 r.

W 1906 r. miasto Nowy Targ udzieliło  Towarzystwu prawa nieograniczonego wyłącznego użytkowania powierzchni dawnych piwnic browaru miejskiego i placu nad nimi się znajdującego na budowę własnego gmachu - sokolni, który miał stać się własnością Towarzystwa. Gmina zastrzegła sobie jednak prawo do użytkowania sal gimnastycznych „Sokoła” przez  młodzież szkolną i do organizowania w salach zgromadzeń publicznych. Po zaciągnięciu pożyczki hipotecznej przystąpiono do budowy i po zaledwie dwóch latach, w roku 1908, budynek oddano do użytku społeczności miasta.

Uroczyste poświęcenie miało miejsce 15 sierpnia 1908 r. W sokolni odbywały się uroczystości i zebrania, organizowano tu wystawy i amatorskie przedstawienia teatralne, tu miał swą siedzibę kino-teatr świetlny, późniejsze kino „Tatry”, a w salach sportowych ćwiczyła młodzież gimnazjalna i szkolna. (fot 185, 253, 392, 356, 376, 384, 413)

U progu niepodległości, w roku 1910, w Nowym Targu odbyły się uroczyste obchody grunwaldzkie. W całej Galicji świętowano 500-setną rocznicę wielkiej bitwy średniowiecza. Nowotarscy „Sokoli” cały rok przygotowywali się do Zlotu Grunwaldzkiego w Krakowie; organizowano przedstawienia, pogadanki i pilnie ćwiczono musztrę. Ukoronowaniem obchodów było usypanie kopca w parku A. Mickiewicza w pobliżu rzeki Czarny Dunajec.

Kiedy odżyły nadzieje na odzyskanie niepodległości, już w 1912 r. zaczęły formować się na Podhalu pierwsze ogniska Drużyn Podhalańskich, paramilitarnego związku, którego idee tak wyłożył Feliks Gwiżdż na łamach „Gazety Podhalańskiej”: ”Drużyny podhalańskie mają bardzo ładne cele: mają nauczyć sztuki strzelania, bicia się na szable, pochodów wojskowych, jazdy na rowerze, zręczności, obrotności i przytomności umysłu. W każdej takiej drużynie można tez urządzać pogadanki oświatowe i naukowe, godziwe rozrywki i zabawy, których dochód byłby przeznaczony na wspomożenie drużyn (…) Uznali to wszyscy w narodzie, a rząd austriacki nie ma nic naprzeciw. Zakładajmy więc drużyny podhalańskie. Jednoczmy się!” („Gazeta Podhalańska” 1913, nr 5). Nowotarski „Sokół” przyjął kierowniczą i inspiratorską rolę w organizowaniu Drużyn: „a zazwyczaj w tym sposobie, że wysyłał w różne strony po kolei swoją drużynę polową, której widok i obroty dorównujące sprawności wojska regularnego były najskuteczniejszym przykładem” („Przewodnik Gimnastyczny Sokół” 1913, nr 12). Drużyny ukonstytuowały się uroczyście w Związek Drużyn Podhalańskich na rynku nowotarskim 4 maja 1913 roku. Wtedy to 864 druhów dało reprezentacyjny popis wojskowy i przemaszerowało w karnym szyku przez miasto. (fot. 536, 537) Kiedy wybuchła I wojna światowa Drużyny Podhalańskie wcielono do  II Brygady Legionów.